रहस्य

 *बायकोला सगळे सांगता का?*

'श्रीनिवास' आमच्या ऑफिसमध्ये अकाऊंट विभागात काम करायचा. वेगळा विभाग असल्याने माझा त्याचा कार्यालयीन कामानिमित्त संबध यायचा नाही, पण दोस्ती होती. त्याला 'श्रीनी' म्हणण्याएवढी माझी त्याची घसटं. आमच्या ऑफिसच्या इमारतीत वेगवेगळ्या मजल्यांवर मिळून आम्ही दिड-दोन हजार लोक आहोत.त्यातले हजार तोंडओळखीचे, शंभर ओळखीचे, आणि एक दोनच म्हंटले तर मित्र. मुंबईत ऑफिसातल्या सहकाऱ्याला शक्यतो कोणी घरी बोलवतं नाहीत. पण 'श्रीनी'च्या बदलापूरच्या घरी दोनदा जेवायला गेलेला मी एकटाचं! ऑफिसातल्या बाकी कोणाला त्याचे घरही माहिती नव्हते. तेलगू होता. एकदम देवभक्त. साईबाबा आणि तिरुपती बालाजीवरं प्रचंड श्रद्धा. दरवर्षी डिसेंबरमध्ये तिरुपतीला आणि गुरुपौर्णिमेला शिर्डीला जाणारचं. शुद्ध शाकाहारी आणि संपुर्ण निर्व्यसनी. सिगरेटी फुंकणाऱ्यांना याचा एकचं ऊपदेश,"बच्चा पयदा किया ना रे तुमने, तो वो सेटल होनेतक जिना पडेंगा रे. कायको मरने की जलदी कर रहा है?" कळकळीने सांगायचा तो हे. पण, सगळेचं दुर्लक्ष करायचे.

एकदा असेचं सकाळी दहाला तो ऑफिसच्या लिफ्टमध्ये भेटला.

"तुम आलूवेरा ज्यूस चालू करके देखो. मैने १५ दिन से किया, बहुत अच्छा लगता जी"

श्रीनीच्या अशा 'दिर्घायुष्याचे रहस्य' सांगणाऱ्या सुचनांना मी नवखा नव्हतो. प्रत्येक भेटीत तो 'सकाळी आवळा+मध पिण्याचे फायदे' ते झोपण्यापूर्वी 'ओमकार' जपाचा फायदा, यातल्या कुठल्यातरी विषयावर यायचाचं. नेहमीसारखे हो हो म्हणतं मी त्याच्या सल्ल्याकडे दुर्लक्ष केले. 'खुप जगणे' हा माझ्या आवडीचा, अभ्यासाचा विषय कधीच नव्हता. श्रीनीचे आरोग्यविषयक सल्ले, त्याचे दररोजचे पथ्यपाणी, योगा, व्यायाम, चालणे ऐकून कधीकधी स्फुर्ती मिळायची, पण ती तेवढ्यापुरतीच.

दुसऱ्या दिवशी नेहमीप्रमाणे सकाळी ऑफिसला आलो. अकरा-साडेअकराला एक मिटींग होती. मग जेवण. सगळे आटोपून लॅपटॉपवर सकाळ पासून आलेल्या इमेल तपासत बसलो. जवळपास २०-२५ इमेल आलेल्या होत्या. महत्वाच्या इमेल्सना उत्तरे देत देत ३ वाजले. 'सॅड डिमाइस' (दुख:द निधन) अशीही एक इमेल होती. माझ्या संपूर्ण भारतभर पसरलेल्या कंपनीत पंधरा-वीस हजार लोक काम करतात. सगळ्यांच्या ओळखी असणे, अशक्यचं. महिन्यात एकदातरी भारताच्या कानाकोपऱ्यातून अशी इमेल येते आणि मी ही तटस्थपणे ती इमेल वाचतो.

महत्वाची कामे संपली होती, चहाचा घोट घेता घेता मी सहज ती इमेल ऊघडली.

एका सेकंदात गोठलो. रक्ताभिसरण थांबले. तोंडाला कोरडं पडली.

इमेलवर श्रीनीचा हसरा फोटो होता!

काल रात्री घरी जाता जाता रस्त्यातचं त्याला ह्रदय विकाराचा त्रीव्र झटका आला होता आणि इस्पितळात पोहचण्याअगोदरचं त्याचे प्राणोत्क्रमण झाले होते.

मला काहीच सुचेना! इमारतीतल्या त्याला ओळखणाऱ्या काही सहकाऱ्यांना फोन केला. सगळ्यांनाच धक्का बसला.

संध्याकाळी एका सहकाऱ्याला घेऊन श्रीनीच्या बदलापूरच्या घरी जाऊन थडकलो. दरवाज्यावर दोन पेंढ्या बांधलेल्या, हळदी-कुंकू वाहिलेला भाताचा ढिग उंबऱ्यापाशी आणि दाराला कुलूप! शेजारच्यांकडून कळले की दुपारीच 'बॉडी' हैदराबादजवळच्या श्रीनीच्या मुळगावी नेली होती. अस्वस्थ झालो. श्रीनीच्या बायकोची आणि माझी जुजबी ओळखं होती. त्यांचा नंबर शोधून फोन करुनही ऊपयोग नव्हता. श्रीनीच्या फोनवरं फोन करायला मन धजवतं नव्हते. पण केलाचं. समोरून कोणीतरी तेलगूत बोलले. त्याला हिंदी वा इंग्रजी काहीच येत नव्हते.

निराश होऊन दुख:द अंत:करणाने घरी परतलो. चार दिवसं अन्न गोड लागले नाही. कामाच्या नादात हळूहळू दुख: कमी होत गेले.

महिना झाला असेल. एक दिवस अचानक श्रीनीच्या नंबरवरून फोन आला. क्षणभरं दचकलोचं.

"रवि अण्णय्या?"

एका स्त्रीचा थरथरणारा आणि साशंक आवाज. ती श्रीनीची बायको होती, हे मी लगेचं ओळखले. अण्णय्या हा 'मोठा भाऊ' अशा अर्थाचा तेलगू शब्दं.

"ठोडा मदद चाहिये था" तिला हिंदी बोलायची सवय नव्हती. हिला पैशांची गरज आहे की काय? आमच्या ऑफिसमध्ये कर्मचाऱ्याने नोकरी सोडली, तर निरोपसमारंभातचं त्याला त्याच्या सगळ्या हिशेबाच्या रकमेचा चेक देण्याची परंपरा आहे. अकाली निधन पावल्यास आठवड्यात हिशेब पुर्ण करतात आणि रक्कम घरपोच करतात. हिला ऑफिसकडून काहीच रक्कम मिळाली नाही, की काय?

पैसे द्यायला माझी काहीच हरकत नव्हती. एकतरं ती 'माझ्या' श्रीनीची पत्नी होती, आणि आतातरं मी तिचा 'अण्णय्या' सुद्धा होतो.

"तुमारे आफिस मे रेड्डी करके कोई है क्या?"

मी कुणा रेड्डीला ओळखतं नव्हतो. श्रीनीच्या विभागात असेल, तरं माहिती नव्हते. मी तिला ऊद्या चौकशी करतो, असे मोघम सांगितले. पण कशासाठी हा रेड्डी हवाय, हा प्रश्न होताचं.

"उसको एक हप्ता पैले बीस हजार दिया था, ऐसा बोले थे"

यातले , 'एक हप्ता पैले' म्हणजे श्रीनी जायच्या एक आठवडा आधी आणि 'ऐसा बोले थे' म्हणजे जाण्यापुर्वी श्रीनीने सांगितले होते, हे तत्काळ समजले. नाव घेऊन स्पष्ट बोलणे अवघड होते आणि त्या दुर्दैवी घटनेचा स्पष्ट संदर्भ टाळायचाच प्रयत्न होता.

मी त्याच्या ऑफिसमध्ये पोहोचलो. त्याच्या खुर्चीवर दुसरेचं कोणीतरी बसले होते. क्षणभरं ऊदास वाटले. माणूस जिवंत असेपर्यंत कंपनीला किंमत. मेला की किंमत शुन्य. त्याच्या जागी नवीन माणूस भरायचा, परतं कामकाज सुरू!

असा कोणी रेड्डी या ऑफिसमध्ये नव्हता. चौकशी केल्यावर समजले, की आमच्या एका सप्लायरकडे रेड्डी नावाचा माणूस आहे. फोन केला. पलिकडे रेड्डी सुन्न! त्याने तिनतिनदा विचारून हेच 'श्रीनिवास साब' याची खातरजमा करून घेतली. श्रीनीने त्याला पैसे दिले होतेचं आणि यापुर्वीही बऱ्याचदा दिले होते. हा रेड्डी तर फोनवरचं रडला. इतका भला निघाला की, ऊद्या पैसे आणून देतो म्हणाला.

दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळी श्रीनीच्या घरी पोहोचलो. श्रीनीबरोबर घरातला जिवंतपणाही गेला होता. श्रीनीचा एक मोठा फोटो लावलेला होता. फोटोला प्लॅस्टिकचा हार. समोर दोन पेटलेल्या ऊदबत्त्या. श्रीनीची दोन्ही मुले समोर पलंगावर पुस्तकांच्या पसाऱ्यात अभ्यास करीत बसली होती. नव्वदीची एक म्हातारी आढ्याकडे भकास नजर लाऊन बसली होती.

खुद्द श्रीनीच्या बायकोकडे बघवतं नव्हते. ऊदास खोल गेलेले डोळे, निस्तेज चेहरा. महिन्यात दहा किलोने वजन घटले असावे.

काय बोलावे, कोणी बोलायला सुरुवात करावी, हेच समजेना. म्हातारी ऊगाचचं माझ्याकडे एकटकं बघत होती. श्रीनीची बायको समोर खुर्चीवर फरशीकडे डोळे लाऊन.

मीच ऊठलो. पैशाचे पाकिट हातात देत म्हंटलो,

"रेड्डीने दिया. गिन लो"

दोन दोन हजाराच्या चवदा नोटा होत्या त्या.

तिने प्रश्नार्थक चेहऱ्याने माझ्याकडे पाहिले.

"रेड्डीने बताया की पहले के भी आठ हजार देना बाकी था"

मिनिटभरं भयाण शांततेत गेले. 

श्रीनीची बायको स्फुंदायला लागली. मोठ्या मुश्किलीने ती मोठ्याने रडणे आवरतं होती. समोर मी तिचा 'अण्णय्या' असहाय्य बसून होतो. काय करावे, कळतं नव्हते.

तिचे बघून मुलगी रडू लागली. मग मुलगा. म्हातारी दोघांना घेऊन आत गेली.

"अण्णा, मेरे को मालूम नै, किसको कित्ता पैसा दिया. ये तो मै पैसे कु लेकर झगडा की, तो बोले आज रेड्डी कु बिस दिया, नै तो तेरेको देता था"

"ऑफिसमध्ये विचारतो सगळ्यांना" एवढेचं मी बोलू शकलो. खरेतरं हे अशक्य कार्य होते. कोणाकोणाला आणि कसे विचारायचे की, श्रीनिवासने तुम्हाला ऊधार पैसे दिले होते का? एकवेळ ऑफिसमध्ये सगळ्यांना एक सामुदायिक इमेल पाठवता आले असते, पण याचे ऑफिसबाहेरचे मित्र/परिचित, यांचे काय? मी त्यांना कुठे आणि कसे शोधणार होतो.

"वो मै देखतां हूं. आपको अगले हप्ते फोन करूंगा" एवढेच मी बोलू शकलो. सहजं म्हणून मी विचारले, "वो पीपीएफ के पैसे का  देखा क्या?"

"वो तुम्हारे आफिसने फार्म भेजा है, तुम जरा देखते क्या?"

आतून जाऊन तिने आमच्या ऑफिसचे मोठ्ठे पाकीट आणले. ग्रॅच्युईटी, सुपरएन्युएशन, कर्मचारी भविष्य निधी या सगळ्यांचे व्यवस्थित वर्गीकरण, त्या महिन्याचा पुर्ण पगार, ऑफिसकडून मदत म्हणून एक रक्कम असे व्यवस्थित कागद त्यातं होते. भविष्य निर्वाण निधीचा फॉर्म, तो कसा भरायचा, काय काय कागदपत्र जोडायचे याची सारी माहिती एका कागदावर स्वतंत्रपणे दिली होती. सर्वात शेवटी आमच्या मॅनेजींग डायरेक्टरचा शोकसंदेश!

एक दिवस माझ्या अनुपस्थितीत असेचं पाकीट माझ्याही घरी येईल?

"ये ही फार्म भरने का ना?" श्रीनीच्या पत्नीने मला विचारले.

"नही ये नही. ये कंपनीका पीएफ है, इसको ईपीएफ बोलते है. दुसरेवाला, जिसको पब्लिक प्रॉव्हिडंट फंड बोलते है, वो"

श्रीनीचे पीपीएफ अकाऊंट होते, हे मला पक्के माहिती होते. दोन वर्षांपूर्वी 'पीपीएफ अकाऊंटचे फायदे' यावरं त्याने तासभर माझे डोके खाल्ले होते. 

तिला काहीच कळले नाही. रडके डोळे माझ्यावरं रोखतं ती अगतिकपणे म्हणाली, "अण्णा, मेरे को कुछ नयी मालूम" आणि ती ओक्साबोक्शी रडायलाच लागली.

रडतचं आत गेली आणि कपाटातली बरीच कागदपत्रे टॉवेलमध्ये गुंडाळून घेऊन आली.

श्रीनीला भाऊ होता. पण तो दुबईत नोकरीला. क्रियाकर्म आटोपून तो तिसऱ्याच दिवशी दुबईला परतं गेला होता. हा सगळा पसारा आवरायला श्रीनीच्या बायकोला मदतीला फक्त सत्तरीतली सासू आणि नव्वदीची आजी!

त्या कागदपत्रात मला पीपीएफचे पासबूक सापडले. एक नाही, चक्क दोन! एक स्वत:च्या नावाचे आणि दुसरे मुलीच्या नावाचे!

"ये पैसा कैसे मिलेंगा, अण्णा?"

"बोलता हूँ"

चार सेव्हिंग बँक अकाऊंटही होते, पण सगळे वर्षभरापूर्वी 'अपडेट' केलेले. वर्षभरात याने बँकेत काहीचं देवघेव कशी काय केली नाही? वर्षभरात हा बँकेत गेलाचं नसेल का? आमचे 'सॅलरी अकाऊंट' जिथे असते, त्या बँकेचे पासबुक तपासले. शेवटचा पगार झाल्याची नोंद दोन वर्षांपुर्वीची होती!

मग लक्षात आले, आजकाल सारीचं कामे मोबाईलवर होतात, बँकेत जातेय कोण?

श्रीनीकडे स्मार्टफोन होताचं. सगळे व्यवहार मोबाईलवर ऍपद्वारे करतं असणार!

मी त्याचा मोबाईल मागितला. अपेक्षेप्रमाणे, सगळ्या बँकांचे ऍप होतेच, पण शेअरबाजाराचे आणि म्युच्युअल फंडांचेही ऍप होते! यातही, याची गुंतवणूक असणार. सारे ऍप 'पासवर्ड'ने संरक्षित!

पण मोबाईलला पण पासवर्ड असणारचं. तो कसा मिळाला?

"वो इधर के मोबाईल शाप वाले लडके ने निकाल के दिया...."

मोबाईलचा पासवर्ड शोधने वा काढणे एकवेळ सोपे, पण बँकांचे पासवर्ड कसे काढणार? त्याला संगणकातले तज्ञचं लागणारं! व्यावसायिक हॅकरच हे करू शकतो!

मी अगतिक झालो. समोर एक असहाय्य विधवा माझ्याकडे मदतीच्या अपेक्षेने पाहतेय आणि मी तिच्याहूनही अगतिक , असहाय्य आहे, हे तिला माहितीही नाही! 

"कैसा करने का, अण्णय्या?"

"मै देखता हूँ, किसी को पुछ के"

त्वरेने घराबाहेर पडलो. ऊद्विग्न झालो होतो. नव्या तंत्रज्ञानाचे जेवढे फायदे, तेवढेचं तोटे.

या बाईचे पुढचे सहा महिने निरनिराळ्या ऑफिसांमध्ये खेट्या मारण्यात जाणार, हे समोर दिसतं होते, पण स्पष्ट सांगायची हिंमत नव्हती.

बँका भावनांवर चालतं नाहीत, त्यांना कागद, पुरावे, प्रमाणपत्रे, प्रतिज्ञापत्रे यांचीच भाषा कळते. त्यांची भुक भागवताना प्रचंड मनस्ताप होत असतो. जवळचा माणूस गेल्याचे दु:ख असतेचं, 'डेथ सर्टिफिकेट की चार कांपिया जोडो' अशी आज्ञा ऐकली की ते दु:ख अजूनही वाढते.

त्याला जोडून तुम्हीच 'अधिकृत' वारसदार आहात, हे सिद्ध करायला, लग्नाचे प्रमाणपत्र लागते. ते प्रमाणपत्र देताना, ते प्रमाणपत्र पहिल्यांदा बघितले असेल तेव्हाचा क्षण डोळ्यासमोर तरळून जात असेल! शेजारी शेजारी एकमेकांचे नाव लिहिलेले बघून, तेव्हा मोहरायला झाले असेल. 

छ्या! आपले सगळे आर्थिक व्यवहार बरेचं पुरुष बायकोला सांगत का नाहीत, ? अकाऊंटमध्ये इतकी वर्षे काढलेल्या श्रीनीला आपल्या बायकोला सगळे व्यवहार सांगायला काय अडचणं होती? आता या क्षणी त्या बाईला आयुष्यातल्या पुढच्या आर्थिक संकंटाचा सामना एकटीलाच करायचा होता, आणि आर्थिक आघाडीवरच्या कुठल्याही बाबीविषयी ती या क्षणी तरी अनभिज्ञ होती. नवरा आयुष्यभर पुरणार आहे, हा तिचा समज की आपण आयुष्यभर टिकणार आहोत, हा नवऱ्याचा भास?

का वागला असेल श्रीनी असा?

दादरला ऊतरलो. घरी जावेसे वाटत नव्हते. ऊदास ऊदास वाटतं होते.  टॅक्सी केली, एकटाचं  गिरगाव चौपाटीवर गेलो. नुसताचं बसून राहिलो.

श्रीनीचे एक बँक-पासबूक फार जिर्ण होते. अकाऊंट सुरू केल्याचे साल होते, १९९०! श्रीनी अजुनही त्या खात्यात देवघेव करत होता. मला पहिली नोकरी मिळाली, तेव्हा कंपनीने माझे 'सॅलरी अकाऊंट' एका छोट्या बँकेत काढले होते. लग्न झालेले नव्हते, मी 'नॉमिनी' म्हणून आईचे नाव टाकले होते, आणि अभिमानाने तिला पासबूकवरचे तिचे नाव दाखवले होते. एक आठवण म्हणून, आणि 'पितळी टोकन घेऊन, रांगेत ऊभे राहून पैसे घ्यायची' जुनी मजा आजही अनुभवायला मिळते, म्हणून मी आजही ते खाते चालू ठेवले आहे. बऱ्यापैकी शिल्लक त्या खात्यात अजूनही आहे.

अचानक मला जाणवले, आई जाऊन चार वर्षे झाली, आपल्या लग्नाला इतकी वर्षे होत आलीत, अजूनही त्या खात्यावरं 'नॉमिनी' आईचं आहे!

ऊद्या आपल्याला काही झाले, तर?

चर्र झाले.

दुसऱ्याचे दोष ठळकपणे दिसतं होते, आपले काय?

आपल्या बायकोचे काय? तिला काय माहिती आहे? आपण काय काय सांगितले आहे, किती 'हातचे राखून' ठेवलेयं? घराचे अजून किती हप्ते बाकी आहेत, आणि अजून कोणाचे काय देणे आहे, हे ही तिला माहिती नाही! सगळ्याचं गुंतवणूका माहिती नाही! या जगाच्या अंतापर्यंत आपण जिवंत राहणार आहोत, हा फाजील आत्मविश्वास कशातून आला?

आपला कधीच 'श्रीनी' होणार नाही, असे का वाटते?

मग मात्र गडबडलो.

तिथूनच, बायकोला फोन केला.

"अगं, त्या विजाने ते पंचेचाळीस हजार अजूनही परतं केले नाही'"

"त्याचे आत्ता काय?"

" सुधिरला दिलेले पंधरा, आता तिन वर्षे झाली तरी परतवले नाही, त्याने"

"काय झालेय तुम्हाला?"

"लग्न झाल्या-झाल्या तुला कायनेटीक होंडा घेऊन दिली होती, ते आठवतेय? त्या कायनेटीकचा नंबरचं मी सगळ्या बँकांच्या ऍपवरं पासवर्ड म्हणून वापरतो"

"तुम्ही फोनवर का सांगताय हे? घरी आल्यावर निवांत सांगा"

आता हिला कसे सांगू की संध्याकाळी सात वाजता, "साडेसात बजे पहूँचकर मै सिरफ थोडा कर्डराईस खाऊंगा" असे फोनवर बायकोला सांगणारा श्रीनी साडेसातला जिवंत घरी पोहोचू शकला नव्हता.

" मला बऱ्याच गोष्टी तुला सांगायच्यात... "

" घरी या, निवांत बोलू. तुमच्या ना काही गोष्टी मला कळतचं नाहीत" फोन ठेवतं बायको म्हणाली.

तुला माझ्या बऱ्याच गोष्टी कळतं नाहीत? मलाचं माझ्या काही गोष्टी/चुका आज कळतायेत.

खरेतरं, बऱ्याच नवऱ्यांना अजूनही कळतं नाहीत.

_संकलन_

*_प्रा. माधव सावळे_*